محمد بن عبدالوهاب (آثار و کتب)محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان بن علی بن محمد بن احمد بن راشد التمیمی در سال ۱۱۱۵ هجری {۱۷۰۳م} در شهر "عیینه " از شهرهای "نجد " تولد یافت. [۱]
ابن عبدالوهاب التمیمی، محمد، الکبائر، الریاض، وزاره الشئون الاسلامیه و الدعوه والارشاد، ۱۴۲۰ه، ص۹.
پدرش در آن شهر قاضی بود. او از کودکی به مطالعه کتب تفسیر و حدیث و عقائد سخت علاقه داشت، و فقه حنبلی را نزد پدر خود که از علماء حنبلی بود، آموخت. سپس برای تکمیل معلومات رهسپار مدینه منوره شد و در آنجا به تحصیل حدیث و فقه پرداخت.۱ - سخن سپهرمیرزا محمدتقی خان سپهر نویسنده «ناسخ التواریخ» در مجلد مربوط به قاجاریه در شرح حال محمد بن عبدالوهاب چنین گفته است: «وی از عرب بادیه بود و به بصره سفر کرد و در نزد یکی از علمای آن شهر که نامش "شیخ محمد مجموعی" بود، علم دین آموخت. [۲]
سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ، (تاریخ قاجاریه)، به اهتمام جمشید کیان فر، تهران_ اساطیر، ۱۳۷۷، ج۱، ص۴۵۸.
۲ - تشکیل آل سعودشیخ محمد از شهر عینیه رانده شد و در سال ۱۱۰۶ به درعیه از نواحی معروف نجد رهسپار گردید. امیر درعیه که محمد بن سعود (جد آل سعود) نام داشت، مقدم او را گرامی شمرد و سخنان وی را به مصلحت مقام خود دانست و به شیخ محمد وعده مساعدت و یاری در اشاعه عقایدش داد. شیخ محمد درعیه را موطن خویش قرار داد و به مردم آن سامان، تفسیر قرآن بیاموخت و با اصول مذهب خود آشنا ساخت. چون عده‌ای به مذهب وی گرویدند، آنان را علیه مردم نجد فرمان جهاد داد و ایشان به یاری محمد بن سعود بر نجد و قبایل ساکن در آن حدود غلبه کردند و شهر ریاض را فتح کردند و از آن به بعد آل سعود آنجا را پایتخت خود قرار دادند. شیخ محمد اداره امور مردم را به عهده عبدالعزیز پسر محمد بن سعود واگذار کرد و خود به عبادت و تدریس پرداخت، تا در سال ۱۲۰۶هجری (۱۷۹۲م) رخت از جهان بربست.» ۳ - بروز عقاید و هشدار اساتیددر دوران تحصیل در مدینه، گهگاه مطالبی بر زبانش جاری می‌شد که از عقایدی خاص حکایت داشت، چندان که اساتید وی نسبت به آینده‌اش نگران شده و می‌گفتند: اگر این فرد به تبلیغ بپردازد گروهی را گمراه خواهد کرد. بزودی از او کجی و انحراف و بدعت سرزد که مردم نادان را به گمراهی کشید و با رهبران دینی به مخالفت برخاست و به تکفیر مومنان پرداخت و پنداشت که زیارت قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و توسل به او و به پیامبران دیگر و اولیاء و صالحان و توسل کردن به ایشان را شرک می‌پنداشت.. [۴]
دحلان، سید احمد زینی، الفتنه الوهابیه، همتی، همایون، نشر مشعر، ص۲۴.
او برای اثبات عقائدش به ادله‌ای تمسک می‌جست که آن ادله نمی‌توانند هیچیک از عقائد او را اثبات کنند، او سخنانی می‌گفت و تعبیراتی بکار می‌برد که مردم عوام را بفریبد و آنان را پیرو خود بسازد او در مورد عقائدش کتابهایی نیز نوشت و توانست مردم عوام را فریب داده و آنان را با خودش همفکر کند بطوریکه آن مردم ناآگاه قبول کردند که اکثریت اهل توحید و مسلمانان کافر هستند. [۵]
دحلان، سید احمد زینی، الفتنه الوهابیه، همتی، همایون، نشر مشعر، ص۲۵.
۴ - تالیفاتتالیفات محمدبن عبدالوهاب به سه قسم تقسیم می‌شود. ۴.۱ - تالیفات اعتقادیالف) تالیفاتی که به امور اعتقادی اختصاص دارد. ۱) کتاب التوحید الذی هو حق الله علی العبید. بعضی از روایات ذکر می‌کنند که ابن عبد الوهاب این کتاب را در خلال بازگشتش از بصره، بعد از وفات پدرش در سال ۱۱۵۳ هجری، به رشته تحریر در آورده. شیخ کتاب را با یادآوری آیات مربوط به وجوب پرستش خداوند آغاز می‌کند که در این‌باره هیچ اختلافی میان مسلمانان وجود ندارد شیخ در ادامه حدیثی را از ابن مسعود نقل می‌کند که نص آن چنین است: «من اراد ان ینظر الی وصیة محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم الی علیها خاتمه فلیقراء قوله تعالی: قل تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم الا تشرکوا به شیئا. الی قوله : و ان هذا صراطی مستقیما.» «هر کس می‌خواهد به وصیت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که مهر او بر آن است بنگرد، پس کلام خداوند را بخواند که می‌فرماید: «بگو ای پیامبر بیایید تا آنچه خدا بر شما حرام کرده، همه را برای شما بیان کنم: (در مرتبه اول) اینکه به هیچوجه برای خداوند شریک نیاورید... و این است راه راست.» ۲) کشف الشبهات. این رساله را محمدبن عبدالوهاب هنگامی که به شهر نجد رفت، برای دعوت ساکنان آن، نوشت. [۱۰]
امین، محسن، تاریخ ونقد وهابیت"ترجمه کشف الارتیاب"، فائزی پور تهرانی، علی اکبر، قدس، ۱۳۸۷، ص۲۴۱.
او در این کتاب به بیان معنی توحید می‌پردازد. توحید عبارت است از یکتا دانستن خداوند متعال در مقام عبادت و فقط ذات اقدس الهی را پرستش نمودن و خداوند بر اساس همین دین پیامبرانش را بر بندگانش فرو فرستاده. او در این کتاب می‌گوید : آنچه را که مشرکین زمان ما آن را "اعتقاد" نامیده‌اند، همان شرکی است که در قرآن نازل شده و رسول خدا برای از بردن آن با مردم می‌جنگید. [۱۱]
امین، محسن، تاریخ ونقد وهابیت"ترجمه کشف الارتیاب"، ص۲۴۶.
۳) الاصول الثلاثه. شیخ در این کتاب سه اصل (شناخت رب، دین، نبی) رابیان می‌کند و بر هر مسلمانی واجب می‌داند که این سه اصل را یاد بگیرد. [۱۲]
ابن عبدالوهاب التمیمی، محمد، مجموعه التوحید النجدیه (الرساله الثامنه-فی الاصول الثلاثه)، الریاض، ص۱۶۲.
۴) مسائل الجاهلیه. این رساله مشتمل بر ۱۲۹ مسئله هست، و سید محمود شکری الالوسی آن را شرح داده است که این شرح در مصر سال ۱۳۴۷هجری چاپ شده است. [۱۳]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبدالوهاب، ص۷۲.
و همچنین این رساله در "مجموعه التوحید النجدیه " است.۵) اصول الایمان. این کتاب خلاصه‌ای از مهمترین امور دینی بخصوص امور مربوط به عقیده، است؛ که ۱۲ باب را شامل می‌شود. این کتاب در مجموعه الحدیث معروف به «مجموعه الحدیث النجدیة» چاپ شده است. [۱۴]
النووی، یحیی بن شرف، مجموعه الحدیث النجدیة، الریاض، ص۲۴۵.
۶) القواعد الاربع. رساله کوچکی است که چهار قاعده را شامل شده؛ شیخ درقاعده چهارم این کتاب چنین می‌گوید: «ان مشرکی زماننا اغلظ و اشد شرکا من اهل الجاهلیة؛ لان الاولین یشرکون فی الرخاء، و یخلصون فی الشدة اما مشرکو زماننا شرکهم دائم فی الرخاء و الشدة [۱۵]
ابن عبدالوهاب التمیمی، محمد، الاصول الثلاثه و یلیها القواعد الاربع و عقیده السلف، ص۴۶.
» شرک مشرکین زمان ما (مسلمانان) از شرک مشرکین زمان جاهلیت شدیدتر است چرا که آنها در زمان آسایش به خدا شرک می‌ورزیدند و در زمان سختی خالصانه خدا را عبادت می‌کردند ولی مشرکین زمان ما دائما به خدا شرک می‌ورزند چه در سختی چه در آسایش.و برای آن دلیلی از آیات قرآن کریم می‌آورد قوله تعالی: و هنگامی که بر کشتی سوار می‌شوند، خدا را پاکدلانه می‌خوانند، و چون به خشکی رساند و نجاتشان داد، بناگاه شرک می‌ورزند. («فاذا رکبوا فی الفلک دعوا الله مخلصین له الدین فلما نجاهم الی البر اذا هم یشرکون») این رساله در "مجموعه الاصول الثلاثه و شروط الصلاه"با تعلیق محمد منیر عبده الدمشقی، به چاپ رسیده و نیز در "مجموعه التوحیدالنجدیه" نیز به چاپ رسیده است. ۷) فضل الاسلام. این رساله ۱۲ باب دارد؛ باب اول آن در مورد فضل الاسلام و باب پایانی آن در مورد «التحذیر من البدع» است. این رساله برای بار اول در هند چاپ شده، و سپس برای بار دوم در ضمن کتاب"مجموعه الحدیث النجدیه" در مصر، چاپ شده است. [۱۷]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۷۴.
۸) مفید المستفیذ فی الکفر تارک التوحید. ۹) سته الاصول. ۱۰) نواقص الاسلام العشره. در این رساله، محمد بن عبدالوهاب، به ده مورد از نقص کننده‌های دین اسلام اشاره کرده و برای اقامه دین حنیف، هشت حال را بیان داشته است. ۱۱) بطلان الشرک و معامله اهله. ۱۲) ا قامه المله الحنیفیه. ۱۳) تفسیر کلمه التوحید. شیخ این رساله را در جواب سوالی که از او شده درباره معنی لا اله الاالله، نوشت. او کلمه توحید را کلمه تقوی، العروة الوثقی، می‌نامد و معانی آن را بیان می‌کند و می‌گوید این کلمه‌ی نفی و اثبات است. کلمه نفی است به خاطر اینکه نفی تمام معبودات می‌کند و کلمه اثبات است به خاطر اینکه اثبات خدایی می‌کند که شریک ندارد. [۱۸]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۷۹.
۱۴) الرسائل الشخصیه. ۴.۲ - تالیفات شرعیتالیفاتی که اختصاص به علوم شرعی دیگر دارد. ۴.۲.۱ - کتب فقهی۱. مختصر الانصاف و الشرح الکبیر. این کتاب خلاصه‌ای است از شرح کتاب «المقنع» [۱۹]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۸۴.
که عبدالله بن احمد بن قدامه (المتوفی ۶۲۰هـ) آن را نوشته است. این کتاب از جمله کتب فقهی مذهب حنبلی به شمار می‌رود.۲. مجموع فی الفقه یحتوی علی الکتب القصیره التالیه: این کتاب از متون مختصری است که در فقه عبادات نوشته است و هم اکنون در عربستان در مدارس ابتدائی تدریس می‌شود. [۲۰]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۸۶.
۳. اربع قواعد تدور الاحکام علیها. ۴. مبحث الاجتهاد والخلاف. ۵. کتاب الطهارة. ۶. شروط الصلاة و ارکانها و واجباتها. ۷. آداب المشی الی الصلاة. ۸. احکام الصلاة. ۹. احکام تمنی الموت. ۴.۲.۲ - تاریخ و سیره۱. مایختص بالحدیث النبوی. ۲. احادیث الفتن و الحوادث. این کتاب مجموعه‌ای از احادیث نبوی است که مشاهده شده از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درفتنه‌ها و حوادثی که آینده اتفاق خواهد افتاد. [۲۱]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۸۳.
۳. مختصر سیرة الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم. شیخ در این کتاب مختصری از سرنوشت امت‌های گذشته می‌گوید که از حضرت آدم (علیه‌السّلام) شروع می‌شود تا قصه حضرت ابراهیم و سپس ارهاصات قبل از تولد پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را ذکر می‌کند و بعد تولد آن حضرت، تربیت ایشان، دوران جوانی و ازدواجش با حضرت خدیجه را ذکر می‌کند و سپس شروع رسالت آن حضرت تا وفات ایشان را بیان می‌کند و بعد از آن به ذکر خلافت ابوبکر می‌پردازد و حوادث آن دوران تا زمان خلافت عباسیان را ذکر می‌کند. [۲۲]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۹۱.
۴. ابطال وقف الجنف والاثم. ۵. مختصر زاد المعاد فی هدی خیر العباد. اصل این کتاب از تصنیفات شمس الدین بن قیم الجوزی در سیره رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. [۲۳]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۸۸.
۴.۳ - تالیفات تفسیری۱. فی کتاب «فضائل القرآن» ۲. تفسیر بعض آیات من بعض سور القرآن. شیخ در این رساله بر خلاف مفسرین دیگر، تنها بعضی آیات قران را تفسیر کرده است. ۱. کتاب الکبائر. شیخ در این کتاب می‌گوید: «اکبر الکبائر و هو الاشراک بالله و عقوق الوالدین و قول الزور» این کتاب نیز در مجموعه الحدیث النجدیه در مصر به سال ۱۳۴۲هـ با نظارت محمد رشد رضا به چاپ رسیده است. [۲۴]
ابن السکاکر، محمد بن عبدالله، الامام محمد بن عبد الوهاب، ص۹۳.
۵ - مجموعه آثار و کتبآثار و کتب محمد بن عبدالوهاب در مجموعه‌های متعددی جمع آوری شده است که در اینجا به نام دو مجموعه بسنده می‌کنیم. ۱) مجموعة التوحید معروف به (مجموعة التوحید النجدیه) [۲۵]
ابن عبدالوهاب التمیمی، محمد، مجموعه التوحید النجدیه، الریاض.
۲) مجموعة الحدیث معروف به (مجموعة الحدیث النجدیه) [۲۶]
النووی، یحیی بن شرف، مجموعه الحدیث النجدیه، الریاض.
این کتاب‌ها پیش از این به دستور ملک عبدالعزیز چاپ شد. و بعد به دستور فهد بن عبدالعزیز باردیگر به چاپ رسید. ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آثار و کتب محمدبن عبدالوهاب» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۱۹. رده‌های این صفحه : آثار محمد بن عبدالوهاب | اهل حدیث | تراجم | تکفیریان | سلفیه | علمای اهل سنت | علمای قرن دوازدهم | علمای وهابی | فرق و مذاهب | فقهای حنفی | مذاهب کلامی اهل سنت | مقالات پژوهه | وهابیت
|